Lessen van Spinoza

Niet veel Nederlanders kennen het werk van de in Amsterdam geboren filosoof Baruch Spinoza (1632-1677). Als kind had ik geen idee wie die man op het briefje van duizend was, of waarom hij zo belangrijk was dat hij daarop stond. Pas veel later hoorde ik voor het eerst over de ideeën van Spinoza. Zijn gedachten over religie, politiek, vrijheid en menselijk gedrag zijn in het buitenland bekender én krijgen daar vaak meer waardering. Maar ook voor Nederland zijn ze actueler dan ooit.

Om te beginnen was Spinoza van mening dat de mens God naar zijn evenbeeld had geschapen, in plaats van andersom. Hij vond dat elke religie is gebaseerd op fantasieën en bestond uit dogma’s die ons het zicht op de religieuze kernwaarheden ontnemen. Hij wilde daarom dat er een eind kwam aan alle religies die ons recht om voor onszelf na te denken in de weg staan.

Dat is heldere taal. Er waren geen kerken, minaretten en tempels nodig, vond Spinoza verder, alleen een democratische staat die een absolute vrijheid van denken en spreken garandeerde. Godsdienst is, volgens Spinoza, uiteindelijk slechts een mening. Als de staat een absolute vrije van meningsuiting kan garanderen, heb je vanzelf al godsdienstvrijheid.

Vrijheid van godsdienst kan dan eigenlijk ook uit de grondwet, zoals Rob Wijnberg een paar jaar geleden betoogde. Een Spizonistische gedachtegang waar Geert Wilders in ieder geval helemaal niets van begrijpt: wat hem betreft mag er immers alleen voor bepaalde mensen sprake zijn van godsdienstvrijheid en vrijheid van meningsuiting.

Spinoza meende dat iedereen zoveel mogelijk de vrijheid moest krijgen om zijn individuele ontwikkeling door te maken en eigen levensgeluk te vinden. Met of zonder religie. Hij bood bovendien een aantrekkelijk alternatief Godsbeeld: God en het universum zijn hetzelfde. God is de natuur.

Zelf joeg Spinoza zijn leven lang de ultieme vrijheid om te denken en te analyseren na. Het dreef hem weg uit Amsterdam, waar hij vanwege zijn indertijd radicale ideeën al op jonge leeftijd uit de Joods-Portugese gemeenschap was verbannen.

Sinds een paar jaar worden er allerlei pogingen gedaan om Amsterdam en Spinoza weer met elkaar te verzoenen. Maar ondanks de inspanningen van de Amsterdamse Spinoza-kring, wil het maar niet lukken om van de uit Portugese vluchtelingen geboren filosoof het boegbeeld van de hoofdstad te maken en haar imago van vrijdenkers en migranten te benadrukken. Amsterdammer, tweede generatie allochtoon en vrijdenker pur sang, Spinoza zou zeker het juiste boegbeeld zijn.

Zijn visies op religie en politiek waren zonder twijfel zijn invloedrijkste en vormden het fundament voor de verlichting. Minder bekend is dat Spinoza’s inzichten in het menselijk gedrag ook van grote waarde waren. Hij was een determinist, die geloofde dat de wereld en alles wat die bevat volgens natuurwetten functioneert. Hij was ervan overtuigd dat dit ook opging voor alles wat menselijk is. Het idee dat menselijk gedrag begrijpbaar is, vormt nu de basis van de psychologie en psychotherapie.

Ook wist Spinoza dat de mens zich vaak irrationeel gedraagt bij het maken van beslissingen. Hij had al afgerekend met de mythe van de homo economicus, de altijd rationeel handelende mens, ver voordat die werd bedacht en de daarop gebaseerde vrijemarkt-ideologie de wereld veroverde. De mens die consequente en weloverwogen keuzes maakte, bestond volgens Spinoza niet. Een mens dient weliswaar de rede te volgen, emoties hebben vaak de overhand.

Recente inzichten uit de gedragseconomie (een combinatie van economie en psychologie) laten zien dat dit in ons brein zit ingebouwd. Als gevolg hiervan is veel van ons (keuze)gedrag irrationeel. We maken vaak keuzes op basis van incomplete informatie en hebben de neiging kleine risico’s te overschatten, terwijl we grote risico’s juist onderschatten. Het is niet moeilijk te bedenken hoe dit soort irrationeel gedrag bij bankiers, speculanten en politici mede heeft geleid tot de financiële crisis. Spinoza was in ieder geval niet verbaasd geweest.

Het Nederlandse debat wordt de laatste jaren echter vooral door het onderwerp vrijheid van meningsuiting gedomineerd. Het is dan ook jammer dat niet meer mensen Spinoza’s ideeën daarover kennen. De lessen van deze migrantenzoon uit Amsterdam zouden waardevol kunnen zijn. Daarom alvast een suggestie voor het nieuwe regeerakkoord: een verplichte gratis Spinoza-cursus voor ieder in Nederland.

Tip: Voor wie in de tussentijd benieuwd is naar de ideeën van Spinoza, maar geen zin heeft om zijn boeken te lezen, is de recent verschenen roman Het Raadsel Spinoza van psychotherapeut-schrijver Irvin D. Yalom een aanrader. Deze spannende roman vat de belangrijkste ideeën mooi samen en is bovendien een stuk leesbaarder dan Spinoza’s belangrijkste werk De Ethica, waarvan op internet trouwens wel een Nederlandse vertaling is te vinden.

Deze blog verscheen eerder op Frontaal Naakt

Leave a Comment